Redakcja
Kołbacz to wieś położona w województwie zachodniopomorskim, w powiecie gryfińskim, w gminie Stare Czarnowo, nad Płonią, 3,5 km na zachód od Miedwia, zamieszkana przez blisko 1,5 tys. osób. W średniowieczu istniał tam gród książęcy Gryfitów. W XII wieku ziemie te należały do Warcisława II Świętoborzyca, kasztelana szczecińskiego, który w 1173 sprowadził w okolice grodu cystersów z duńskiego klasztoru w Esrom.
Kołbacz był jednym z najważniejszych ośrodków politycznych księstwa pomorskiego, do którego często zjeżdżali książęta szczecińscy. W kościele klasztornym zostało pochowanych wielu członków rodów Świętoborzyców i Gryfitów.
Po reformacji w 1535 klasztor został zlikwidowany, a jego dobra stały się domeną książąt. W roku 1662 ostatecznie zakończył się okres świetności Kołbacza. Stało się tak w wyniku ogromnego pożaru. Miejscowość już nigdy nie odzyskała dawnego blasku. Po II wojnie światowej Kołbacz znalazł się w granicach Polski. Powojenny rozwój wsi związany był z założeniem tam Zakładu Doświadczalnego Instytutu Zootechniki z Krakowa. Część mieszkańców obecnego Kołbacza to właśnie pracownicy tego zakładu.
* * *
Kołbacz był pierwszym klasztorem pomorskim na wschód od Odry. Powstał w wyniku rozszerzenia politycznych wpływów duńskich. W roku 1173 doszło do oblężenia Szczecina przez wojska króla Waldemara I duńskiego. Obrońca grodu, kasztelan Warcisław Świętoborzyc – bliski krewny księcia Bogusława I, wdał się w rokowania. Kapitulacja kosztowała go sporo pieniędzy i ludzi, którzy stali się zakładnikami. W zamian otrzymał w lenno Szczecin z okolicą.
Jako wyróżniający się chrześcijanin, wśród barbarzyńskiego otoczenia, zobowiązał się do sprowadzenia zakonników z Danii, wybudowania dla nich klasztoru w swych dobrach i hojnego ich uposażenia.
Cystersi przybyli do Kołbacza 2 lutego 1174 roku. Swoje pierwotne uposażenie poszerzali przez donacje, zakupy i zamiany w kierunku południowo-zachodnim. Do roku 1274 cystersi posiadali w ziemi kołbackiej ponad osiemnaście wsi i dwa miasta Dąbie i Czarnowo. Otrzymali też pełny immunitet ekonomiczny i sądowniczy, zwolnienie poddanych od ciężarów prawa książęcego, od jurysdykcji książęcych urzędników, ciężarów wojskowych, zwolnienie towarów od opłat celnych. Mianowani przez opatów sołtysi mieli też sądownictwo wyższe, przy czym sędzią najwyższym był opat.
Obok dziesięcin biskupich cystersi otrzymali również liczne nadania w monopolach książęcych. W roku 1185 Bogusław II nadał prawo korzystania z lasów w ziemi stargardzkiej. Posiedli też prawo budowy młynów na rzece Płoni i na jej dopływach, prawo połowu ryb dużymi sieciami na wodach kilku pobliskich jezior.
Liczne były nadania pieniężne z książęcych mennic: szczecińskiej i pyrzyckiej. Często zwalniani byli od podatku zwanego będą, płaconą w pieniądzu i w naturze. Krajobraz naturalny przystosowywano do potrzeb osadnictwa.
Głównym zajęciem mnichów i ich poddanych było rolnictwo. Latyfundium swe rozwijali w regionie wcześniejszego intensywnego osadnictwa. Mieli jednak prawo sprowadzania kolonistów. Z czasem, wraz z zajęciem miejsca mnichów duńskich przez niemieckich, pojawiły się niemieckie nazwy miejscowości. O gospodarce hodowlanej cystersów kołbackich świadczą wielkie owczarnie istniejące już w XIV wieku. Z rolnictwem ściśle powiązane były młyny wodne. Potwierdzone jest źródłowo istnienie w Kołbaczu warsztatów szewskich, garbarskich, siodlarskich, tkackich i sukienniczych, kowalskich i przędzalni.
Na obszarze tzw. rezerwy pańskiej tworzono gospodarstwa własne oparte na pracy mnichów i konwersów i wielkie folwarki zwane grangiami. Cystersi brali również udział w wymianie towarowej, z którą wiąże się posiadanie przez cystersów sieci karczm. Już w roku 1173 otrzymali wyłączenie swych statków wraz z ładunkiem od opłat celnych, a sto lat później gwarancje swobodnego przewozu zboża w celu wymiany na śledzie oraz transportu innych produktów żywnościowych i odzieży. Dla potrzeb rynku lokalnego organizowali targi.
W XIV wieku kończy się okres intensywnej gospodarki rolnej i poszerzania terytorium. Opactwo żyje z nagromadzonego kapitału, lokuje gotówkę w nieruchomościach miejskich, udziela pożyczek, rozbudowuje kościół klasztorny i zabudowania gospodarcze.
Załamanie gospodarcze przyniósł dopiero wiek XV. Pewną destrukcyjną rolę odegrały też: najazd husycki z roku 1433 oraz liczne wojny prowadzone z Brandenburgią. I tak w roku 1469, podczas wojny o sukcesję szczecińską, cystersi złożyli hołd elektorowi brandenburskiemu.
Opat kołbacki zajmował czołową pozycję wśród prałatów biskupstwa i księstwa. Obok sześciu innych opatów klasztornych należał do ścisłego sztabu biskupiego i do książęcej rady. Opactwo zajmowało dominującą pozycję polityczną w okresie istnienia księstwa szczecińskiego (1295-1464). Dochodziło jednak też do sporów z władcami Pomorza.
Klasztor był miejscem wiecznego spoczynku Świętoborzyców, a w XIV-XV wieku także i niektórych przedstawicieli szczecińskiej linii Gryfitów. Cystersi często otrzymywali legaty testamentowe od książąt i rycerstwa. Opaci byli też świadkami czynności prawnych książąt. Byli wreszcie wysyłani w misjach dyplomatycznych do Stolicy Apostolskiej. Od papieży klasztor otrzymywał bulle protekcyjne, potwierdzanie dóbr i przywilejów.
Utrzymywano stosunki z innymi klasztorami cysterskimi w: Dargun, Lehnin, Doberanie, Bukowie, Eldenie, Oliwie czy w Hiddensee. Opaci wizytowali klasztory filialne w Oliwie (1512), Bierzwniku, Mironicach (1445, 1515), konwent żeński w Pełczycach. Opactwo było wyłączone spod jurysdykcji biskupa kamieńskiego. Mniej znamy życie wewnętrzne mnichów. W wieku XV spotykamy ich w szkołach wyższych w Lipsku, Rostoku, Heilderbergu, Erfurcie, nawet w Krakowie. W roku 1456 uczestniczyli w organizowaniu pomorskiego uniwersytetu w Greifswaldzie. Jeden z mnichów w końcu XIV wieku został biskupem w Hercegowinie, inny w roku 1447 tytularnym biskupem Calhpohs w Tracji. Opat Jan z Zinny (1339) był doktorem teologii po studiach paryskich; zmarły zaś w roku 1531 przeor Dionizjusz Seefeld nosił tytuł profesora.
Klasztor kołbacki był ośrodkiem kultury umysłowej. Posiadał dużą własną bibliotekę. Z wielkiego skryptorium klasztornego zachowało się 78 dokumentów oryginalnych z lat 1261-1536 oraz matrykuła z roku około 1450 z odpisem 272 dokumentów z lat 1173-1447. W Kołbaczu istniał również ośrodek lecznictwa. Prądy reformacyjne dotarły w rejon opactwa w roku 1521, gdy w pyrzyckim klasztorze franciszkanów internowano zwolennika Lutra. W tym czasie w klasztorze było dwunastu braci, jedenastu konwersów, czternaście osób służby i trzech chorych w szpitalu.
Ostatni opat Bartłomiej Schobbe wybrany w roku 1534 nie zdołał już powstrzymać upadku klasztoru. Książęta bowiem i stany księstwa pomorskiego uznały luteranizm za religię państwową. 16 października roku 1535 zrezygnował ze stanowiska, otrzymując od księcia Barnima IX odszkodowanie w postaci dworu w Kołowie wraz z daninami w zbożu, kurach, pieniądzach. Został też ewangelickim plebanem w Kołowie, co oznaczało, że sam przyjął porządek reformacyjny. Jego miejsce w Kołbaczu zajął książęcy urzędnik. Kościół zaś zamieniono na spichlerz domeny.
Dziś ze starych zabudowań zachowały się: tzw. dom konwersów z I połowy XIII wieku i dom opata, w którym mieści się biblioteka. Z pomieszczeń klasztornych pochodzą przechowywane w Muzeum Narodowym w Szczecinie detale architektoniczne wykonane z wapienia. Ocalał też pocysterski kościół pełniący funkcję kościoła parafialnego pw. Najświętszego Serca Pana Jezusa. Jest to kościół ceglany, pierwsza tego rodzaju świątynia na Pomorzu Zachodnim wzniesiona całkowicie z cegły.
Aktualnie transept i prezbiterium, od połowy XVI wieku, oddzielone są od reszty budowli zamienionej na spichlerz zbożowy. Ołtarz i ambona w obecnej świątyni są dziełem Hansa Schencka. Zachodnia fasada kościoła jest wspaniałą ozdobą kościoła poklasztornego.
Tekst i zdjęcia:
Leszek Wątróbski
