Program kulturowy w nauczaniu języka polskiego

– Języka polskiego, poza Polską, naucza się dziś w wielu miejscach i formach…

Języka polskiego naucza się obecnie na kursach, w szkołach sobotnich, polskich szkołach, na zajęciach fakultatywnych czy na lektoratach. Nie sposób nawet tego nauczania objąć, sklasyfikować ani tym bardziej ujednolicić.

Nie można bowiem znaleźć wspólnego mianownika w nauczaniu dzieci i dorosłych, Polaków i cudzoziemców, studentów i tych, którzy do studiów przygotowani nie są. Wydawać by się mogło, że szansą na okiełznanie chaosu programowego, metodologicznego i podręcznikowego jest metoda komunikacyjna, powszechnie uznana za najlepszą w nauczaniu języków obcych, zwłaszcza że od roku 2004 towarzyszy jej państwowy egzamin certyfikatowy z języka polskiego jako obcego.

Egzamin ten i opracowane dla niego standardy egzaminacyjne porządkują zagadnienia językowe i tym samym tworzą program nauczania językowego. Z egzaminu tego – choć w założeniach jest on przeznaczony dla cudzoziemców – mogą również korzystać Polacy: tak urodzeni już na emigracji, jak i „stale” zamieszkali za granicą. Trzeba przyznać, że Polacy z tego egzaminu korzystają chętnie. Rola tego egzaminu jest w historii nauczania języka polskiego jako obcego nie do przecenienia. Dzięki niemu język polski dołączył do grupy języków nauczanych jako obce według standardów europejskich.

– Jaką rolę w nauce języka odegrać może i odgrywa program kulturowy?
Idea programu kulturowego ma swoje źródła w metodzie komunikacyjnej – tzw. podejściu interkulturowym, promowanym przez Radę Europy oraz w tradycji polskiej szkoły.

Podejście komunikacyjne ewoluuje w dwu kierunkach: podejścia zadaniowego oraz podejścia interkulturowego. Upraszczając, można powiedzieć, że podejście zadaniowe polega na nauczaniu wykonania zadań, do czego potrzebnych jest kilka pośrednich sytuacji komunikacyjnych. Podejście zaś interkulturowe polega na takim nauczaniu języka, by za jego pośrednictwem poznać kulturę ludzi, których języka się uczymy.

To podejście podyktowane jest z jednej strony ideą jednoczącej się Europy, a z drugiej faktem zatracenia świadomości własnej kultury etnicznej przez większość, zwłaszcza młodych, obywateli UE. Programowi kulturowemu bliżej, rzecz jasna, do podejścia interkulturowego, przy czym nie można między tymi dwiema koncepcjami postawić znaku równości.

– Nauczanie języka, bez równoczesnej znajomości kultury danego kraju, nie jest więc dziś metodą zalecaną…

W nauczaniu języka polskiego, jako obcego, potrzeba nauczania kultury polskiej została zepchnięta na margines, w praktyce do zajęć pozajęzykowych, czego najbardziej rozbudowanym przykładem jest idea studiów polskich realizowana też w czasie szkół letnich. Kultura na takich zajęciach prezentowana jest najczęściej w formie wykładów, a tematami są literatura, historia, socjologia, czasem też geografia.

Temat kultury powrócił przy okazji prac nad egzaminami certyfikatowymi. Początkowo wiedza o Polsce miała stanowić osobną część egzaminu. Trudności ze zdefiniowaniem kanonu polskiej kultury doprowadziły do odsunięcia jej od tych egzaminów. Fatalny brak punktu dojścia w nauczaniu kultury polskiej powoduje brak motywacji jej nauczania w ogóle – tak w Polsce, jak i za granicą.

Klasyczną już dziś i pierwszą książką nt. nauczania kultury polskiej jako obcej jest "Świat języka polskiego oczami cudzoziemców", której tezą jest brak możliwości i potrzeby tworzenia kanonu polskiej kultury.

Obecnie temat kultury w nauczaniu języka polskiego jako obcego stał się tematem niezwykle modnym. Uważam, że powinien on zwracać szczególną uwagę na nauczanie kultury polskiej w ramach lekcji językowych. Nauczanie to zaś powinno opierać się na specjalnych metodach kulturowych dopasowanych do poziomu i wieku grupy; programach, które prowadziłyby do egzaminów z kultury polskiej na poszczególnych poziomach i które opierałyby się na kanonie polskiej kultury.

– Na czym polega pańska propozycja programu kulturowego?
Program kulturowy jest oparty na fenomenach kultury własnego kraju, na zasadzie dialogu międzykulturowego przy równym wartościowaniu kultur i wspólnym osadzania ich w kulturze szerszej, np. europejskiej.
Program kulturowy przygotowuje do „bycia” wśród Polaków, których zachowania wynikają z fenomenów „polskości”. Choć fenomeny te są trudne do zdefiniowania, to jednak ciągły z nimi kontakt (przez kulturę) pozwala coraz lepiej je zrozumieć.

Język jest tylko jednym z kodów, który powinien być uzupełniany przez inne: muzykę, ruch, śpiew, obraz, gesty, dźwięki. Takie podejście daje szansę na uczestnictwo w kulturze uczniów o różnym poziomie znajomości języka.
Nie każdy kontakt kulturowy zachodzi w sytuacji kontaktu fizycznego rozmówców. Współodczuwanie, doświadczenie przynależności do wspólnoty jest również formą kontaktu kulturowego.

– Do kogo skierowany jest program kulturowy?
Kierowany jest do cudzoziemców, Polaków i poszukujących tożsamości narodowej. Celem programu kulturowego jest: „ukształtowanie” świadomego i przychylnie nastawionego odbiorcy wytworów polskiej kultury, ułatwienie podjęcia świadomej decyzji „zostania Polakiem” oraz podtrzymywanie kontaktu kulturowego z Macierzą.
Z programem kulturowym nierozerwalnie związany jest aspekt wychowawczy, w układzie mistrz – uczeń, który, szczególnie w przypadku młodzieży, ma prowadzić do wzrostu duchowego ucznia ku kategoriom dobra, piękna i prawdy.

Praktycznymi środkami realizacji programu kulturowego jest prezentacja, symulacja (czynne uczestnictwo w kulturze), ukazywanie sposobu myślenia (wg wartości) i mentalności Polaków, zanurzenie w realnej polskiej kulturze.
Choć program kulturowy nie jest jakąś rewolucją w glottodydaktyce, w sposób zasadniczy jednak zmienia akcenty: nie jest najważniejsze to, co zostanie zrobione, jak w metodzie komunikacyjnej i zadaniowej, ale jak to zostanie zrobione i czy w ogóle wypada to zrobić w kontekście adekwatnego zachowania się wobec Polaków i siebie jako Polaka.

Zasadą programu kulturowego jest uczenie odpowiedniego zachowania. Można tego dokonać bądź przez kulturowy „dryll”, więc automatyzację zachowań, lub przez wychowanie, uwrażliwienie, „wzbudzenie” chęci bycia „grzecznym”, do czego potrzebna jest już wiedza kulturowa i realioznawcza. Na poziomach wyższych zaś tematy kulturowe staną się trzonem nauczania, wokół którego skupione będą zagadnienia językowe.

– Co oznacza to w praktyce?
Każdy konkretny program kulturowy oparty jest na katalogu kulturowym – wybiera się z niego treści adekwatne do potrzeb danej grupy i – najczęściej – redukuje pod kątem np. wieku, ale też uzupełnia pod kątem potrzeb lokalnych lub grupy. Po każdej lekcji uczeń czy student powinien mieć poczucie zarówno nauczenia się „czegoś konkretnego” z zakresu sprawności językowych jak i świadomość uczestnictwa w doświadczeniu wspólnoty kulturowej.
Koniec lekcji kulturowej zawiera coś w rodzaju „portfolio kulturowego”: wiem, znam, umiem, chcę. Jego wypełnienie zmusza do refleksji kulturowej. Szczególnie ważna jest rubryka „chcę…”, gdyż to właśnie w akcie woli może realizować się idea wychowania socjokulturowego: zastosowania wiedzy realioznawczej i kulturowej „wiem…”, „znam…” oraz umiejętności w praktyce zachowania adekwatnego do polskich standardów.

– Jakie są perspektywy wprowadzenia tego programu w życie?
Mam nadzieję na wydanie pierwszego podręcznika do nauczania języka polskiego poza Polską metodą kulturową. Wiele j
est jeszcze do zrobienia: niezbędna jest ewaluacja programu oraz jego praktycznej realizacji. Stanie się to w najbliższej przyszłości? Kiedy?

– Życzę, aby stało się to możliwie szybko. Może ktoś zainteresowany pomysłem zechce się z panem skontaktować i uczestniczyć w pana pomyśle.
Rozmawiał:
Leszek Wątróbski