Pustka w stepie
Do dziś nie wiadomo, jak naprawdę zmarł chan. Kronikarze mongolscy i chińscy podawali sprzeczne relacje. Jedne źródła mówią o ranie odniesionej w walce, inne o upadku z konia, jeszcze inne o chorobie. Jest też legenda głosząca, że został zamordowany – przez księżniczkę tatarską, którą miał zgwałcić, a ta w odwecie ukryła ostrze w fałdach sukni i przebiła nim wodza. Bez względu na prawdę, jego śmierć musiała pozostać tajemnicą. Armia wciąż prowadziła kampanię – wiadomość o zgonie chana mogła osłabić żołnierskie morale, a także przynieść chaos i bunt.
Ciało wodza owinięto w jedwab i potajemnie przewieziono przez stepy. Orszak, który go eskortował, nie miał prawa zostawić po sobie śladów. Każdy napotkany człowiek ginął, a droga, którą podążano, stawała się ścieżką krwi i wymuszonego milczenia. Gdy wreszcie dotarto do wyznaczonego miejsca, gdzie chan został pochowany, konie stratowały ziemię, aby zatrzeć wszelkie ślady mogiły. Według jednej z wersji nawet sami uczestnicy pogrzebu zostali zgładzeni, by nie mogli zdradzić tajemnicy. Tak oto powstał grób, który istniał tylko jako pustka w stepie – miejsce nieoznaczone, zatarte, jakby władca nigdy nie spoczął w ziemi.
Pod strażą duchów
Od tamtej chwili krążyła legenda o grobowcu, w którym miały leżeć niezmierzone skarby, złoto i srebro zdobyte na podbojach, jedwabie z Chin, perskie dywany i biżuteria, jakiej nie widziały żadne królewskie skarbce. Ale obok wizji bogactw pojawiło się coś jeszcze – przekonanie, że spoczynku chana strzegą duchy stepów, a każdy, kto odważy się naruszyć jego ciszę, zginie.
Wśród Mongołów krążyła opowieść, że miejsce pochówku znajdowało się w pobliżu góry Burchan Chaldun, świętej już w czasach młodości wodza. Była to kraina porośnięta gęstą tajgą, niedostępna, wilgotna i mroczna, w której ścieżki znali tylko pasterze i myśliwi. Tam właśnie miał spocząć chan, a sama góra odtąd stała się obszarem zakazanym. Żaden śmiertelnik nie mógł go bezkarnie naruszyć – wierzono, że każdy, kto odważy się zbliżyć, ściągnie na siebie zgubę.
Z biegiem czasu legenda się rozrastała. W XVII wieku Chińczycy wysłali ekspedycję, która miała odnaleźć skarby i przejąć dziedzictwo mongolskiego wodza. Ludzie ci nigdy nie wrócili. W XIX wieku rosyjscy podróżnicy próbowali wedrzeć się na świętą górę, ale zostali przepędzeni przez Mongołów, którzy bronili jej jak największej świętości. W XX wieku Sowieci planowali badania archeologiczne, lecz wkrótce potem wielu z uczonych, którzy snuli te plany, zginęło w czystkach Stalina. Dla jednych były to dziejowe przypadki, dla innych – dowód, że klątwa działa.
Cisza zamiast wiedzy
Wiek XXI przyniósł nowe możliwości, ale i nowe obsesje. Amerykańscy naukowcy sięgnęli po satelitę, by przeskanować północną Mongolię. Na zdjęciach dostrzegli kształty przypominające kurhany i zarysy ukrytych korytarzy. Świat nauki zamarł w oczekiwaniu – wyglądało to na pierwszą poważną wskazówkę w sprawie najpilniej strzeżonego sekretu dziejów. Jednak zanim ekspedycja zdążyła wyruszyć, władze Mongolii zablokowały projekt. Oświadczyły, że grobu szukać nie wolno, bo stanowi część narodowej tożsamości i tabu, którego nikt nie ma prawa naruszyć. Oficjalnie chodziło o ochronę dziedzictwa, nieoficjalnie – o lęk przed gniewem duchów.
Kto odważył się prowadzić badania, wiedział, że stąpa po kruchym lodzie. Mongołowie wierzyli, że grób został opieczętowany zaklęciami szamanów, którzy wezwali duchy stepów, by strzegły miejsca spoczynku władcy. Krążyły opowieści o koniach, które nagle padały, gdy zbliżały się do zakazanych terenów, o badaczach ginących bez śladu, o wojskowych, którzy próbowali przeniknąć okolice Burchan Chaldun i kończyli tragicznie w tajemniczych wypadkach. Dla miejscowych nie były to przesądy, lecz realne ostrzeżenia.
A jednak pokusa nie gasła. Dla archeologii odnalezienie grobu byłoby przełomem. Mogłoby odsłonić prawdziwe oblicze człowieka, którego autentyczny portret nigdy nie powstał. Mogłoby ujawnić skarby i artefakty nieznane dotąd światu, a może nawet dokumenty zdolne odmienić nasze rozumienie historii imperium. Lecz każdy uczony wiedział, że aby tego dokonać, musiałby złamać tabu narodu, który uznawał grób za nienaruszalny. Nawet UNESCO poparło decyzję, by pozostawić tajemnicę nietkniętą. Była to jedna z nielicznych sytuacji, gdy ludzkość wybrała ciszę zamiast wiedzy.
Wieczna tajemnica
Od śmierci Czyngis-chana minęły wieki, a jego imperium dawno rozpadło się w pył. A jednak w cieniu stepów wciąż unosiła się obecność wodza, którego cień był silniejszy niż jego armie. Każdy, kto stawał pod Burchan Chaldun, czuł, że ziemia kryje tam coś więcej niż tylko kamienie i drzewa. Tajemnica trwa – niepojęta, groźna, obrosła w legendy.
To największa zagadka archeologii: grób człowieka, który odmienił losy świata, a którego miejsca spoczynku nikt nigdy nie odnalazł. Być może tajemnica ta nigdy nie zostanie rozwikłana. A może właśnie w tym tkwi jej siła? Czyngis-chan nie chciał, aby jego szczątki kiedykolwiek wydobyto na światło dzienne. Chciał żyć wiecznie w legendzie, a nie w marmurowym grobowcu. I dopiął swego. Jego grób stał się mitem potężniejszym niż wszystkie podboje, tajemnicą, która przetrwała dłużej niż imperium.
Może więc prawdziwe przekleństwo polegało na tym, że nikt nigdy nie pozna odpowiedzi? A miejsce spoczynku największego zdobywcy w dziejach pozostanie tam, gdzie zawsze było – w ciszy stepów, w cieniu gór, w milczeniu, którego nikt nie ma prawa przerwać.
Jacek Hilgier
