Jedyni w Europie

71. rocznica powstania Polskiego Państwa Podziemnego

– Apelem poległych, salwą honorową i złożeniem wieńców pod stołecznym pomnikiem PPP i Armii Krajowej uczczono w miniony poniedziałek 71. rocznicę powstania tej organizacji – relacjonuje podpułkownik Marian Prusek, prezes chicagowskiego Oddziału Koła Armii Krajowej, która była zbrojnym ramieniem Państwa Podziemnego.

– Tak jak 17 września zawsze nam się kojarzy z napaścią sowiecką, tak 27 września wspominamy jako dzień początkujący powstawanie pierwszych struktur polskiej władzy ustawodawczej, politycznej i wojskowej. Była to jedyna faktyczna struktura państwowa w okupowanej Europie. Wracając do historii, można by powiedzieć, że pewnego rodzaju protoplastą tej instytucji była administracja podczas Powstania Styczniowego w formie Tymczasowego Rządu Narodowego. Można z tego wysnuć wniosek, że polskie społeczeństwa w sytuacji zagrożenia zarówno substancji ludzkiej ja i państwowości potrafiło wykazać się olbrzymią siłą do samoorganizowania się i przeciwdziałania zapędom najeźdźców – podkreśla prezes Marian Prusek.

Wypada w tym miejscu wspomnieć, że władze przedwojennej Polski, licząc się z niemiecką agresją, przygotowały wcześniej pewnego rodzaju regulacje prawne, które w sytuacji wojny zaowocowały otworzeniem Służby Zwycięstwu Polsce, która to organizacja w lutym 1942 roku została przekształcona w Armię Krajową, stanowiącą zbrojne ramię PPP i liczącą pod koniec wojny około 400 tysięcy żołnierzy.

Przez cały okres okupacji zasadniczym celem PPP była walka z okupantem w celu odzyskania wolności i uwolnienie terytorium spod panowania niemieckiego. Temu celowi były podporządkowane wszelkie działania cywilne i wojskowe od walki bieżącej z okupantem poczynając, po przygotowania do powstania powszechnego (Akcja Burza) i podejmowanie walki cywilnej wyrażającej się między innymi prowadzeniem akcji sabotażu na różnych płaszczyznach życia, co w skuteczny sposób obciążało okupanta i wiązało zarówno jego potencjał wojskowy jak i ekonomiczny. Jak oceniają historycy, działalność PPP powodowała, że w różnych okresach wojny na terytorium Polski było zaangażowanych kilkaset tysięcy żołnierzy niemieckich, co skutecznie obniżało efektywność działań Niemców na innych frontach II wojny światowej.

Fenomen Polskiego Państwa Podziemnego to nie tylko siła zbrojna, ale także struktury cywilne obejmujące swoim zasięgiem wiele dziedzin życia społeczeństwa żyjącego w obliczu permanentnego terroru ze strony okupanta. PPP funkcjonowało przez cały okres okupacji, kierowane spoza granicy kraju przez legalne władze naczelne w osobach prezydenta, premiera i naczelnego wodza, które poprzez krajowych przedstawicieli kierowały państwem wypełniając jego konstytucyjne funkcje: administracyjną, władczą, wojskową i opiekuńczą.

Obok pionu wojskowego reprezentowanego w strukturach przez AK i inne formacje Polski Walczącej najważniejszą rolę odgrywały: podziemny parlament, którym była Rada Jedności Narodowej, oraz Delegatura Rządu na kraj obejmująca swoim zasięgiem cały obszar Rzeczpospolitej. To w głównej mierze tej strukturze należy zawdzięczać stworzenie aparatu władzy odpowiedzialnego za sprawy wewnętrzne, prowadzenie tajnego nauczania, funkcjonowanie wymiaru sprawiedliwości, w tym Sądów Kapturowych przemianowanych z czasem na Wojskowe Sądy Specjalne, które miały za zadanie orzekanie o winie w przypadku kolaboracji z okupantem, czy też komórek, które przygotowywały rozwiązania legislacyjne dla przyszłego państwa po odzyskaniu niepodległości.

Niepowtarzalnym fenomenem PPP był legalizm władzy wyrażający się wolą kontynuacji działania struktur państwowych w warunkach walki z okupantem. Rozwój tych struktur na terenie całego kraju postępował systematycznie z zachowaniem podziału na cywilne i wojskowe. Ostateczny kształt państwa został określony w 1944 roku decyzjami Krajowej Reprezentacji Politycznej, kontynuującej wcześniejsze działania Politycznego Komitetu Porozumiewawczego. 9 stycznia 1944 roku ukonstytuowała się Rada Jedności Narodowej. Ze względu na warunki konspiracji w jej skład weszło jedynie 16 osób. Po trzech wywodzących się z czterech głównych partii politycznych oraz po jednym z mniejszych stronnictw oraz reprezentant duchowieństwa. Na czele Rady stanął zasłużony działacz PPS Kazimierz Pużak.

15 marca RJN ogłosiła deklarację programową „O co walczy Naród Polski”, mówiącą o tym, że głównym celem wojennym narodu polskiego jest odzyskanie niepodległości i utrzymanie integralności terytorium państwowego. W deklaracji położono także nacisk na konieczność budowy w okresie powojennym demokratycznego ładu, w którego ramach zostaną zrealizowane reformy społeczne, na czele z reformą rolną. Zasady te zostały potwierdzone po wybuchu Powstania Warszawskiego w deklaracji z 15 sierpnia o podstawach ustrojowych Polski. Końcowym akcentem budowy PPP były decyzje nadające szersze uprawnienia Delegatowi Rządu RP na Kraj i utworzenie w Warszawie Krajowej Rady Ministrów jako ekspozytury Rządu RP.

Po upadku Powstania stracono większość struktur centralnych, chociaż władze najwyższe PPP z delegatem Jankowskim i nowym dowództwem AK dalej kontynuowały swoją działalność na terenach znajdujących się zarówno po stronie niemieckiej jak i sowieckiej. Wobec styczniowej ofensywy sowieckiej 19 stycznia 1945 roku gen. Okulicki wydał rozkaz o rozwiązaniu AK. W konspiracji pozostały jedynie struktury dowódcze oczekujące na rozwój wypadków. Oczekiwano na decyzje, które miały umożliwić legalnym władzom RP na powrót do kraju i obronę suwerenności Polski. Niestety, tak się nie stało. Na konferencji jałtańskiej w lutym 1945 roku sprawa polska została rozstrzygnięta po myśli Stalina. W marcu 1945 roku po prowokacji Sowietów o podjęciu rozmów z kierownictwem PPP piętnastu przywódców zostało podstępnie aresztowanych i wywiezionych do Moskwy, gdzie w sfingowanym procesie zostali skazani za „zbrodniczą działalność” przeciwko ZSRR. Aresztowanie i skazanie przywódców nie zakończyło istnienia struktur konspiracyjnych, które zostały odbudowane. Obrady RJN toczyły się do 1 lipca 1945 roku, kiedy Rada wydała odezwę „Rada Jedności Narodowej do Narodu Polskiego i do Narodów Zjednoczonych” zawierającą teksty programowe określane także „Testamentem Polski Podziemnej” i dokonała samorozwiązania.

Tekst i zdjęcie:

Andrzej Baraniak